Επιστημονικά Θέματα

Πριν από 34 χρόνια, στις 11 Απριλίου 1987, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός έχανε έναν από τους πιο σημαντικούς διανοητές του εικοστού αιώνα, τον Iταλό χημικό και συγγραφέα Πρίμο Λέβι. Το Τμήμα Χημείας του ΕΚΠΑ έχει τιμήσει τον Πρίμο Λέβι σε τρεις από τις φοιτητικές ημερίδες του, τα έτη 2011 (αφιερωμένη στο Διεθνές Έτος Χημείας της UNESCO), 2016 και 2018.¹ Η πιο πρόσφατη ημερίδα, με τίτλο «Χημεία και Λογοτεχνία», απετέλεσε μέρος των εκδηλώσεων του Τμήματος για τα 100 χρόνια από την ίδρυσή του (1918).

Είχα την τύχη να ακούσω για πρώτη φορά το όνομα του Πρίμο Λέβι σε μια εντελώς περιστασιακή συνομιλία με έναν Αμερικανό φοιτητή, στον σταθμό ενός τρένου, στη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ο συνομιλητής μου, όταν άκουσε ότι σπούδαζα χημεία, με μεγάλο ενθουσιασμό μού πρότεινε «να διαβάσω οπωσδήποτε τα βιβλία του Πρίμο Λέβι».

Μερικά χρόνια αργότερα, το 2004, ο Γάλλος Φυσικός Pierre-Gilles de Gennes (1932-2007, βραβείο Νόμπελ Φυσικής 1991) ολοκλήρωνε την ομιλία του στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών λέγοντας ότι θα ήταν πολύ ευχαριστημένος εάν οι συμμετέχοντες στη διάλεξη ακολουθούσαν την παραίνεσή του «να διαβάσουν οπωσδήποτε τα βιβλία του Πρίμο Λέβι».

Στα γραπτά του ο Πρίμο Λέβι τόνιζε την αξία της επιστήμης ως του μόνου αξιόπιστου μέσου για τη διερεύνηση της λειτουργίας του φυσικού κόσμου, μιας άκρως παιδαγωγικής διαδικασίας η οποία τον γοήτευε σε μέγιστο βαθμό.

Ο Πρίμο Λέβι, με ιταλοεβραϊκή καταγωγή, γεννήθηκε στο Τορίνο της Ιταλίας το 1919, όπου μεγάλωσε, σπούδασε χημεία στο πανεπιστήμιο της πόλης, εργάστηκε ως χημικός χρωμάτων, και έζησε ανελλιπώς μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκτός της γενέθλιας πόλης του, ο Πρίμο Λέβι ουσιαστικά έζησε μόνο κατά την περίοδο της αιχμαλωσίας του στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως του Άουσβιτς (Φεβρουάριος 1944 − Ιανουάριος 1945). Οι εμπειρίες από την αιχμαλωσία του αποτυπώθηκαν στα βιβλία του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν» και «Το καθήκον της μνήμης» (μτφ. Χ. Σαρλικιώτη, εκδ. Άγρα), ενώ η περιπετειώδης επιστροφή του στο Τορίνο μετά την απελευθέρωση των στρατοπέδων περιγράφεται στο βιβλίο «Η ανακωχή» (μτφ. Ζ. Σαμουήλ, εκδ. Μέδουσα).

Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι εν λόγω εμπειρίες περιγράφονται με ένα νηφάλιο και ανθρωπιστικό πνεύμα, χωρίς ούτε ίχνος εκδικητικής διάθεσης. Ταυτοχρόνως, δεδομένου ότι έζησε από πρώτο χέρι την ακραία ανθρώπινη βία, ο Πρίμο Λέβι ανέλαβε με τα βιβλία του να μας υπενθυμίζει συνεχώς ότι, εάν εφησυχάσουμε, η κόλαση των στρατοπέδων συγκεντρώσεως μπορεί κάλλιστα να ξανασυμβεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο που πάντοτε θα μπορεί να επινοεί ο άνθρωπος.

Η επετειακή ημερίδα του Τμήματος Χημείας (2018) διανθίστηκε από ένα πολύ όμορφο μουσικό μέρος με τη συμμετοχή της Σαβίνας Γιαννάτου, του Κώστα Γρηγορέα και φοιτητών του Τμήματος, και παράλληλα διαβάστηκαν προσαρμοσμένα αποσπάσματα από το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» και το «Περιοδικό Σύστημα» (μτφ. Α. Ράικου-Σταύρου, εκδ. Καστανιώτη).¹ Το δεύτερο αποτελεί ένα από τα πλέον εμβληματικά βιβλία του Πρίμο Λέβι, το οποίο, σε σχετικό διαγωνισμό το 2006 επελέγη από τo Royal Institution του Λονδίνου ως το πιο σημαντικό βιβλίο επιστήμης όλων των εποχών.² Στο βιβλίο αυτό συνδυάζονται, με τον πλέον αρμονικό τρόπο, οι δύο μεγάλες αγάπες του Πρίμο Λέβι, η επιστήμη της χημείας και η τέχνη της συγγραφής.

Ο βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1976 Saul Bellow σημειώνει: «Αναζητούμε πάντα το απαραίτητο βιβλίο. Μετά από ανάγνωση λίγων σελίδων βυθιζόμουν στο “Περιοδικό Σύστημα” με ευχαρίστηση και ευγνωμοσύνη. Δεν υπάρχει τίποτα το περιττό σε αυτό το αυθεντικό βιβλίο, το καθετί είναι ουσιώδες».

Στο πρώτο κείμενο, με τίτλο «Διαγώνισμα Χημείας», ο συγγραφέας περιγράφει τη δοκιμασία ενός διαγωνίσματος ενώπιον ενός Γερμανού διδάκτορος χημείας (Δρ Πάνβιτς), με το οποίο έπρεπε να αποδείξει ότι όντως είχε εξειδικευμένες γνώσεις χημείας, ώστε να επιλεγεί ως βοηθός-χημικός για το εργοστάσιο παραγωγής συνθετικού καουτσούκ στο στρατόπεδο και να μην ακολουθήσει την προδιαγραμμένη πορεία εκατομμυρίων άλλων αιχμαλώτων προς τα κρεματόρια του στρατοπέδου. Το παρακάτω απόσπασμα αποτελεί μέρος του αναγνώσματος της Ημερίδας 2018:

«Ο Δρ Πάνβιτς είναι ψηλός, ξανθός, αδύνατος, και κάθεται τρομακτικός πίσω από ένα πολύπλοκο γραφείο. Εγώ, ο κρατούμενος 174 517, στέκομαι όρθιος μπροστά στο γραφείο του, γραφείο αυθεντικό, πεντακάθαρο και τακτοποιημένο, τόσο που νομίζω ότι θα άφηνα έναν λεκέ όπου θα τύχαινε να ακουμπήσω. Όταν τελείωσε το γράψιμο, σήκωσε τα μάτια και με κοίταξε. Από εκείνη την ημέρα σκέφτηκα πολλές φορές και με πολλούς τρόπους τον Δρ Πάνβιτς. Γιατί εκείνο το βλέμμα δεν ανταλλάχτηκε ανάμεσα σε δύο ανθρώπους· εάν μπορούσα να εξηγήσω σε βάθος τη φύση αυτού του βλέμματος, θα μπορούσα ίσως να εξηγήσω την ουσία της παραφροσύνης του Τρίτου Ράιχ. Όλα όσα λέγαμε τότε για τους Ναζί ενσαρκώθηκαν εκείνη τη στιγμή. Ο νους που καθοδηγούσε αυτά τα γαλάζια μάτια και τα περιποιημένα χέρια έλεγε: «Αυτό το κάτι, απέναντί μου, ανήκει σε ένα είδος που χωρίς αμφιβολία πρέπει να εξαλειφθεί. Και στην προκειμένη περίπτωση, πρέπει να εξακριβώσουμε εάν περιέχει κάποιο χρήσιμο στοιχείο». […] Φαίνεται πως τα πήγα καλά, αλλά θα ήταν ανόητο να βασιστώ σε αυτό. Ξέρω ήδη καλά το Λάγκερ για να αποτολμήσω κάποια πρόβλεψη, ειδικά εάν αυτή είναι αισιόδοξη. Η μόνη βεβαιότητα είναι ότι πέρασα μια μέρα χωρίς να δουλέψω, και επομένως απόψε θα πεινάω λιγότερο, και αυτό είναι ένα όφελος χειροπιαστό και κεκτημένο. Για να επιστρέψουμε στο στρατόπεδο, πρέπει να διασχίσουμε ένα πλάτωμα γεμάτο δοκούς και στοίβες με μεταλλικούς στύλους. Ο ατσάλινος ιμάντας ενός βαρούλκου μάς κόβει το δρόμο, ο Κάπο Άλεξ τον πιάνει για να τον περάσει και … Κατάρα ! … κοιτάζει το χέρι του μαύρο από το γλοιώδες γράσο. Εν τω μεταξύ τον πρόφτασα: χωρίς μίσος, χωρίς κοροϊδία, ο Άλεξ τρίβει το χέρι του στην πλάτη μου, και από τις δύο πλευρές, για να το καθαρίσει, και θα εκπλησσόταν ο αθώος, κτηνώδης Άλεξ, εάν κάποιος τού έλεγε ότι εγώ, σήμερα, από αυτή του την πράξη τον κρίνω, αυτόν και τον Δρ Πάνβιτς και το πλήθος των ομοίων τους, σπουδαίους και τιποτένιους, στο Άουσβιτς και παντού».

Το δεύτερο κείμενο τιτλοφορείται «Άνθρακας» και είναι το τελευταίο από τα 21 κεφάλαια του «Περιοδικού Συστήματος», τα οποία έχουν ως τίτλο το όνομα ενός χημικού στοιχείου. Στο εν λόγω κεφάλαιο ο συγγραφέας-αφηγητής παρακολουθεί με επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και άκρως ποιητικό τρόπο την περιπλάνηση στον φυσικό κόσμο ενός ατόμου άνθρακα, του χημικού στοιχείου της ζωής, το οποίο εναλλάσσει τη μοίρα του μεταξύ της ανόργανης ύλης και των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του αφηγητή. Αυτό το, από κάθε άποψη, συναρπαστικό κεφάλαιο ολοκληρώνεται με το παρακάτω απόσπασμα, επίσης μέρος του αναγνώσματος της Ημερίδας 2018:  

«Αντίθετα, θα μιλήσω μόνο για μια ακόμη ιστορία, την πιο μυστική από όλες, και θα τη διηγηθώ με την ταπεινοφροσύνη και τη σοβαρότητα αυτού που ξέρει ήδη από την αρχή πως η προσπάθειά του είναι καταδικασμένη, τα μέσα του φτωχά και η διαδικασία τού να ντύνει με λέξεις τα γεγονότα ανώφελη σε όλο της το μέγεθος. Να το άτομό μας, μια όμορφη μέρα του 1960, πάλι ανάμεσα στους ανθρώπους, σε ένα ποτήρι γάλα. Έχει μπει σε μια περίπλοκη αλυσίδα, τέτοια όμως, που όλοι οι κρίκοι της να καταλήγουν στο ανθρώπινο σώμα. Το πίνουμε. Η αλυσίδα σπάει σιγά-σιγά και τα κομμάτια της ένα-ένα γίνονται δεκτά ή απορρίπτονται. Ένα από αυτά, αυτό που είναι το δικό μας, περνάει το κατώφλι των εντέρων και μπαίνει στο αίμα. Ξενιτεύεται, χτυπάει την πόρτα ενός νευρικού κυττάρου, εισέρχεται και αντικαθιστά ένα άλλο άτομο άνθρακα που βρισκόταν πριν εκεί. Αυτό το κύτταρο ανήκει σ’ έναν εγκέφαλο, και αυτός τυγχάνει να είναι ο δικός μου εγκέφαλος, και το συγκεκριμένο κύτταρο μαζί με το γνωστό μας άτομο κατευθύνει την πένα μου. Είναι αυτό που τούτη τη στιγμή, έξω από τον μπερδεμένο λαβύρινθο των ναι και των όχι, κάνει το χέρι μου να ακολουθεί μία συγκεκριμένη πορεία επάνω στο χαρτί και να χαράζει αυτά τα σημάδια. Ένα διπλό πήδημα προς τα πάνω και προς τα κάτω, ανάμεσα σε δύο επίπεδα ενέργειας, που οδηγεί το χέρι μου να χαράξει στο χαρτί αυτό το σημαδάκι: Αυτό.». 

Το κεφάλαιο «Άνθρακας» του «Περιοδικού Συστήματος» αποκαλύπτει με θαυμαστό τρόπο την άμεση σχέση μεταξύ του έμβιου και του ανόργανου κόσμου, υπενθυμίζοντάς μας όχι μόνο την προέλευσή μας, αλλά και την ευθύνη όλων μας να προστατεύσουμε τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει.

Το εν λόγω βιβλίο του Πρίμο Λέβι αποδεικνύει τη σημαντική εμβέλεια του Περιοδικού Πίνακα των χημικών στοιχείων, ως θεμελιώδους επιστημονικού παραδείγματος, σε πεδία πέραν των αμιγώς επιστημονικών, όπως είναι η λογοτεχνία, η μουσική και οι καλές τέχνες.³ Η επέτειος των 150 χρόνων από τη δημοσίευση της πρώτης μορφής του Περιοδικού Πίνακα (D. Μendeleev, 1869) τιμήθηκε το 2019 με σειρά σχετικών εκδηλώσεων σε όλο τον κόσμο. 

Βιβλία του Πρίμο Λέβι έχουν διασκευαστεί για το θέατρο, τόσο στην Ιταλία, όσο και σε άλλες χώρες του κόσμου. Αξίζει να αναζητήσει κανείς τη μαγνητοσκοπημένη παράσταση του National Theater (U.K.) με τίτλο «Primo» (διασκευή και ερμηνεία Antony Sher, σκηνοθεσία Richard Wilson), η οποία βασίζεται στο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος».

Πέραν των βιβλίων τα οποία έχουν ήδη αναφερθεί, στα ελληνικά έχει επίσης εκδοθεί η πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Λίλιθ» (μτφ. Σ. Μπενβενίστε, εκδ. Ροδαμός). Στο εξαιρετικό διήγημα «Η επιστροφή του Λορέντσο», ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς σε έναν, μη αιχμάλωτο, Ιταλό χτίστη στο Άουσβιτς, ο οποίος με προφανή κίνδυνο της ζωής του και χωρίς το οποιοδήποτε αντάλλαγμα, έδινε κρυφά επί πλέον μερίδες σούπας στον Πρίμο Λέβι, γεγονός το οποίο συνέβαλε με καθοριστικό τρόπο στην επιβίωσή του.

«Δεν ήταν θρήσκος, δεν ήξερε και σπουδαία πράγματα για το Ευαγγέλιο, αλλά μού διηγήθηκε τότε κάτι που δεν είχα υποπτευθεί στο Άουσβιτς. Εκεί κάτω, δεν βοηθούσε μόνο εμένα. Είχε και άλλους προστατευόμενους, Ιταλούς και μη, αλλά είχε θεωρήσει σωστό να μην μου το πει. Στον κόσμο αυτό βρισκόμαστε για να κάνουμε το καλό, όχι για να παινευόμαστε γι’ αυτό». 

Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί επίσης η συλλογή διηγημάτων «Τα τελευταία Χριστούγεννα του πολέμου» (μτφ. Α. Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτη), καθώς και το δυσεύρετο μυθιστόρημα με τίτλο «Εάν όχι τώρα, πότε;» (μτφ. Μ. Ματσαγγάνη και Μ. Κιάρα, εκδ. Θεμέλιο).

Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Απρίλιο του 2019 η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας διοργάνωσε αφιέρωμα με τον εύγλωττο τίτλο «Ο Πρίμο Λέβι και η εμπειρία του από τo Άουσβιτς: Ένα μάθημα ανθρωπιάς μέσα σε συνθήκες ωμής βίας».⁴ Αφιερώματα στον Πρίμο Λέβι έχουν κάνει τα περιοδικά «Νέα Εστία» (Απρίλιος 2009) και «The Athens Review of Books» (Σεπτέμβριος 2019). Στο εξωτερικό έχουν κυκλοφορήσει τέσσερις εκτενείς βιογραφίες του Πρίμο Λέβι, ενώ προσφάτως εξεδόθησαν τα Άπαντά του στην αγγλική γλώσσα (επιμέλεια Ann Goldstein, εκδ. Liberight, 2015). Θα ήταν ευχής έργο να μεταφραστούν στα ελληνικά μια τουλάχιστον βιογραφία και άλλα έργα του Πρίμο Λέβι. 

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, τη δεκαετία του 1980, ο Πρίμο Λέβι ήταν πολύ απογοητευμένος διαπιστώνοντας ότι ακραία ανθρώπινη βία εκδηλωνόταν πολύ συχνά από τρομοκρατικές οργανώσεις στην πατρίδα του και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ των οποίων, ας μην το ξεχνάμε, και η Ελλάδα). Το 1979, έναν χρόνο μετά τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουργού της Ιταλίας Άλντο Μόρο από τις «Ερυθρές Ταξιαρχίες», ο Πρίμο Λέβι δημοσίευσε το «σκοτεινό» διήγημα «Σε μια νύχτα» (βλ. συλλογή «Τα τελευταία Χριστούγεννα του πολέμου»), το οποίο αναφέρεται σε μια ομάδα φανατικών «καταστροφέων» όχι μόνο υλικών αγαθών, αλλά και ανθρώπων.

Επιπλέον, παρά τις πολλές επισκέψεις του σε σχολεία της Ιταλίας, και τις εκτενείς συνομιλίες του με μαθητές, ο ίδιος διέβλεπε μια αυξανόμενη αδιαφορία πολλών συγχρόνων του για το Ολοκαύτωμα και τις άλλες μορφές ολοκληρωτικής βίας που έζησε ο εικοστός αιώνας. 

Στα γραπτά του ο Πρίμο Λέβι τόνιζε την αξία της επιστήμης ως του μόνου αξιόπιστου μέσου για τη διερεύνηση της λειτουργίας του φυσικού κόσμου, μιας άκρως παιδαγωγικής διαδικασίας η οποία τον γοήτευε σε μέγιστο βαθμό. ΕπΙπλέον, όπως έγραψε ο ίδιος στο κεφάλαιο «Σίδηρος» του «Περιοδικού Συστήματος», «οι δύο επιστήμες (φυσική και χημεία) ήταν σαφείς και ξεκάθαρες, και αποδείξιμες σε κάθε σου βήμα, και όχι ιστοί φτιαγμένοι από ψέματα και κοροϊδίες, όπως το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες».

Στις μέρες μας, ο Πρίμο Λέβι δυστυχώς θα δικαιωνόταν από την «πανδημία» των ψευδών ειδήσεων, την οποία υφίσταται πλέον ο πολύπλοκος κόσμος μας σε κάθε δυνατή μορφή. Από την άλλη πλευρά, ο συγγραφέας θα αισθανόταν επίσης δικαιωμένος διότι, παρά την εκτενή παραπληροφόρηση και την ασύστολη αποπροσανατολιστική προπαγάνδα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι της εποχής μας συνειδητοποιούν ότι οι επίκαιρες κυριολεκτικές πανδημίες και τα τόσα άλλα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά παρά –κυρίως– μέσω της επιστήμης. Υπό την προϋπόθεση, βεβαίως, όπως πρέσβευε και ο Πρίμο Λέβι με το έργο του, ότι η επιστήμη δεν είναι «χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής», διότι τότε «πανουργία, ού σοφία φαίνεται» (Πλάτων, Μενέξενος).

Η Κωνσταντίνα Κολλινιάτη διαβάζει ένα απόσπασμα από το κεφάλαιο «Άνθρακας» του «Περιοδικού Συστήματος» (Ημερίδα 2018).	Η Σαβίνα Γιαννάτου ερμηνεύει «Πέντε σεφαραδίτικα τραγούδια αφιερωμένα στη μνήμη του Πρίμο Λέβι» (Ημερίδα 2018).

Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την πρόεδρο του Τμήματος Χημείας του ΕΚΠΑ, καθηγήτρια Χ. Μητσοπούλου και τους συναδέλφους καθηγητές Δ. Γεωργιάδη, Γ. Σουλιώτη και Α. Τσεκούρα, τους προπτυχιακούς φοιτητές (πλέον αποφοίτους) του Τμήματος, Νεφέλη Μπόνη-Καζαντζίδου (Ημερίδα 2016), Αλεξάνδρα Γκολόση, Κωνσταντίνο Ισταυρίδη, Αλέξανδρο Μαγιάκο, Μιχάλη Πέππα, Κωνσταντίνα Κολλινιάτη, Κωνσταντίνο Γεωργόπουλο, Ειρήνη Λιγιέλλη, Χριστίνα Φλωράκη και Νίκο Κανταρτζή, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Κατερίνα Αντωνοπούλου, Μαρία Τσουκαλά και Ελευθέριο Φερεντίνο, καθώς και τους αγαπητούς καλλιτέχνες Σαβίνα Γιαννάτου και Κώστα Γρηγορέα (Ημερίδα 2018), για τη συμμετοχή ή την υποστήριξή τους στα αφιερώματα του Τμήματος προς τιμήν του Πρίμο Λέβι. Επίσης, εκφράζονται ευχαριστίες προς τις εκδόσεις Άγρα για την ευγενική προσφορά αντιτύπων του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος».

Παραπομπές

1 http://jupiter.chem.uoa.gr/chem/talks/ (Επιμέλεια Α. Τσεκούρα)

2 https://www.theguardian.com/science/2006/oct/21/uk.books

3 https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/anie.201904584

4 https://www.youtube.com/watch?v=Dx1wODfvK5Y

* Ο Παναγιώτης Κυρίτσης είναι καθηγητής Ανόργανης Χημείας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΠΗΓΗ: LiFO

Αθανάσιος Βαλαβανίδης, Θωμαΐς Βλαχογιάννη 

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. 

Η Έρευνα και η Ανάπτυξη (Ε&Α, R&D) έχουν αποδειχθεί ότι αποτελούν κρίσιμους παράγοντες για την προώθηση των παγκόσμιων μετώπων της τεχνολογίας, ενώ συγχρόνως επαυξάνουν τις νέες τεχνολογικές και επιστημονικές καινοτομίες. Επενδύσεις στην επιστημονική έρευνα από τους κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς και τις βιομηχανίες και οι εφαρμογές των προχωρημένων τεχνολογιών στους διάφορους τομείς της οικονομίας έχουν αποδειχθεί ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και την ευημερία των χωρών. Επένδυση σε Ε&Α σημαίνει συντονισμένες και δημιουργικές δράσεις για να βελτιωθεί η επιστημονική γνώση σε διάφορους τομείς των επιστημών και της τεχνολογίας, αναβάθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, βελτίωση της γνώσης και εξειδίκευση του εθνικού εργατικού δυναμικού. Τις τελευταίες δεκαετίες η παγκόσμια γνώση για τις φυσικές επιστήμες, αλλά και σε κοινωνικούς και οικονομικούς τομείς, έχει εξελιχθεί με αλματώδη πρόοδο και οι έρευνες δείχνουν ότι συμβάλλουν θετικά στην οικονομική ανάπτυξη. Τα πανεπιστήμια ιδιαίτερα καθίστανται σημαντικοί παράγοντες για επιστημονικές καινοτομίες και τεχνολογικές προόδους σε πολλούς τομείς της οικονομίας, της παραγωγής καινοτόμων προϊόντων και διεθνούς ηλεκτρονικής επικοινωνίας.

Ο θετικός ρόλος της Ε&Α φαίνεται από τις πρόσφατες επιστημονικές μελέτες ότι επιδρά στην έρευνα και την τεχνολογία με επεκτάσεις στην οικονομική πρόοδο και την παραγωγικότητα σε ανεπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες. Επενδύσεις σε επιστημονική έρευνα και τεχνολογικές καινοτομίες στις περισσότερες χώρες έχουν αποφέρει σημαντική οικονομική ευημερία και υψηλής ποιότητας τεχνολογικές εφαρμογές σε υποδομές σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο. Οι κατάλληλες εφαρμογές των επιτευγμάτων της Ε&Α στο σύστημα των υποδομών (μεταφορές, ενέργεια, ηλεκτρικά δίκτυα, τηλεπικοινωνίες, λιμάνια, επεξεργασία αποβλήτων, περιβαλλοντική προστασία, κλπ) εξυπηρετούν την οικονομία, την βιομηχανία, τις υπηρεσίες και την γεωργία σε παγκόσμια κλίμακα. Η ανασκόπηση παρέχει ολοκληρωμένη εικόνα, στατιστικές και ενδιαφέρουσες επιστημονικές έρευνες για τα επίπεδα επενδύσεων σε Ε&Α σε διάφορες ανεπτυγμένες χώρες (ΗΠΑ, Κίνα, Γερμανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιαπωνία και Ελλάδα) και τις ευκαιρίες που παρέχουν για την εφαρμογή νέων τεχνολογιών και καινοτόμων μεταβολών στην δομή, οργάνωση, επικοινωνία και παραγωγικότητα των χωρών σε διεθνές επίπεδο.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [39 σελίδες]: αρχείο pdf

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. 

Η χημική βιομηχανία κατέχει ακρογωνιαίο ρόλο στην αειφόρο πορεία της παγκόσμιας οικονομίας υποστηρίζοντας τις μελλοντικές τεχνολογίες και τις επιστημονικές προόδους σε νέα υλικά, λιγότερο τοξικά προϊόντα, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, περιβαλλοντική προστασία, βιομηχανικές διεργασίες με ενεργειακή αποδοτικότητα, βιοκαύσιμα και ανανεώσιμες πρώτες ύλες.

Η Πράσινη Χημεία ή Αειφόρος Χημεία [Green Chemistry or Sustainable Chemistry] ήταν η απάντηση στις κοινωνικές προσδοκίες για μελλοντική αειφόρο ανάπτυξη σε παγκόσμια κλίμακα. Η Πράσινη χημεία επιδιώκει να ανατρέψει τις παλαιές και κλασικές μεθόδους παραγωγής της χημικής βιομηχανίας με το σχεδιασμό νέων χημικών προϊόντων που θα είναι λιγότερο τοξικά για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Από την δεκαετία του 1990 οι διάφοροι τομείς της Πράσινης Χημείας ανέπτυξαν νέες τεχνολογικές βελτιώσεις με περιβαλλοντικά υπεύθυνες λύσεις και αειφόρες κατευθύνσεις για την επιστήμη και την τεχνολογία. Η φαρμακοβιομηχανία εφάρμοσε τις αρχές της πράσινης χημείας με μείωση τοξικών διαλυτών και υψηλής απόδοσης βιοσυνθετικές μεθόδους φαρμάκων. Οι περισσότερες χημικές βιομηχανίες εφάρμοσαν νέες συνθετικές μεθόδους, ανανεώσιμες πρώτες ύλες, μείωση στην ενεργειακή κατανάλωση, χρήση νέων διαλυτών και βιοκαταλυτικές μεθόδους. Η κατευθυνόμενη εξέλιξη (directed evolution), έχει δημιουργήσει νέους ενζυμικούς καταλύτες για βιομηχανική χρήση, ενώ το «βιονικό φύλλο» με φωτοχημική μέθοδο προκαλεί διάσπαση του νερού σε υδρογόνο και σε συνδυασμό με βακτήρια παράγει βιοκαύσιμα. Οργανικά φωτοβολταϊκά κύτταρα έχουν αναπτυχθεί για την παραγωγή φθηνής ηλεκτρικής ενέργειας. Τα φυτικά έλαια έχουν αποκτήσει βιομηχανική σημασία με την χρήση τους για την παραγωγή χημικών προϊόντων, όπως τα χρώματα. Σημαντικές εξελίξεις με νέα προϊόντα έχουν επιτευχθεί στους τομείς των βιοδιασπώμενων πολυμερών, αντιδράσεις σε υδατικό περιβάλλον, οργανικά χρώματα και χημικά υλικά με μικρή επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Η «πράσινη» τεχνολογία έχει ανακαλύψει νέες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πρώτες ύλες από βιομάζα. Η ανασκόπηση αυτή συγκέντρωσε νέες τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων 5 ετών, και περιλαμβάνει επιλεγμένες ερευνητικές προσπάθειες και βιομηχανικές εφαρμογές στους τομείς της πράσινης χημείας και τεχνολογίας, καθώς και πρακτικές εφαρμογές σε πολλούς επιστημονικούς τομείς με βιομηχανική προοπτική και με «πράσινα», ανακυκλώσιμα και περιβαλλοντικά αποδεκτά προϊόντα.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [33 σελίδες]: αρχείο pdf

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. Η παγκόσμια παραγωγή πλαστικών (πολυμερή, πρώτες ύλες και δευτερογενή προϊόντα) υπολογίζεται σε 300 εκατομμύρια τόνους για το 2014 και αυξάνεται κάθε χρόνο κατά 3-5%. Τις τελευταίες δεκαετίες η παραγωγή πλαστικών συσκευασιών, ιδιαίτερα για τρόφιμα, έχουν αυξηθεί δραματικά και είναι κυρίως μίας χρήσης που απορρίπτονται καθημερινά σε μεγάλες ποσότητες σε αστικές περιοχές, χώρους αναψυχής, από πλοία και από πολυάριθμες βιομηχανικές εγκαταστάσεις και βιοτεχνίες. Σύμφωνα με μελέτες το 40% των πλαστικών συσκευασιών απορρίπτεται σε αστικές χωματερές, το 14% ανακυκλώνεται, αλλά το 32% καταλήγει τελικά σε θάλασσες, ποτάμια, λίμνες κλπ. Οι ωκεανοί δέχονται ετήσια τεράστιες ποσότητες πλαστικών που υπολογίζονται σε μερικά εκατομμύρια τόνων. Τα πολυμερή απαιτούν μεγάλο χρόνο για να διασπασθούν αλλά και τα μικροπλαστικά σωματίδια που προκύπτουν από τη διάσπαση των πλαστικών ρυπαίνουν σε μεγάλη έκταση τα υδατικά συστήματα με τελική κατάληξη το θαλάσσιο περιβάλλον.

Τα τελευταία χρόνια η επιστημονική κοινότητα άρχισε να διερευνά συστηματικά τον διασκορπισμό των πλαστικών απορριμμάτων, τις φυσικοχημικές διασπάσεις σε μικρότερα τμήματα, την εκχύλιση πρόσθετων τοξικών χημικών ουσιών και το σχηματισμό μικροπλαστικών (<1 mm). Τα βιοδιασπώμενα πλαστικά, παρά την αρχική τους φιλοδοξία να μειώσουν την περιβαλλοντική ρύπανση, αποδείχθηκαν επιπρόσθετη πηγή ρύπανσης λόγω της θραύσης σε μικρότερα τμήματα που διατηρούν τις ιδιότητες των πλαστικών για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η ανασκόπηση αυτή συγκέντρωσε τις σημαντικότερες επιστημονικές έρευνες (μέχρι και τον Μάιο του 2016) και τα αποτελέσματα πολυετών δειγματοληπτικών αποστολών στους ωκεανούς της Γης. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η ρύπανση των ωκεανών είναι εκτεταμένη λόγω της ανθεκτικότητας των πολυμερών και την κατάτμηση σε μικρότερα πολυμερή σωματίδια.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [39 σελίδες]: αρχείο PDF 

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. Από την εποχή της αγροτικής επανάστασης οι καλλιέργειες καταστρέφονταν από παράσιτα και ασθένειες οι οποίες μείωναν σημαντικά τις γεωργικές αποδόσεις. Η χρήση φυτοπροστατευτικών δραστικών χημικών ουσιών για καταπολέμηση των παρασίτων βελτίωσε σημαντικά τις αποδόσεις των βασικών καλλιεργειών (δημητριακά, ρύζι, καλαμπόκι, σόγια, κλπ) από το 1940 και μετά. Τις τελευταίες δεκαετίες η χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων αυξήθηκε δραματικά για να ανταποκριθεί τις διατροφικές ανάγκες του πλανήτη Γη (7 δισεκατομμυρίων). Αν και η ποσότητα τροφίμων αυξήθηκε σημαντικά οι γεωργικές καλλιέργειες απειλούνται από κλιματολογικούς και γεωλογικούς παράγοντες, επάρκεια νερού, διάβρωση-ερημοποίηση εδαφών και φυτοπαθολογικές ασθένειες και ζιζάνια. Η χρήση φυτοπροστατευτικών ουσιών για τους επιστήμονες θεωρείται βασικός παράγοντας προστασίας των γεωργικών καλλιεργειών, αλλά η περιβαλλοντική προστασία απαιτεί νέες μεθόδους εφαρμοσμένων γεωργικών πρακτικών με μειωμένη τοξικολογική δράση. Τα υπολείμματα γεωργικών φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα εδώ και πολλές δεκαετίες ρυθμίζονται με διεθνή και εθνική νομοθεσία και αυστηρούς τοξικολογικούς περιορισμούς. Το σύστημα για τα Ανώτατα Επίπεδα Υπολειμματικών Φυτοφαρμάκων (MRLs) με το Codex Alimentarius της Διεθνούς Οργάνωσης Τροφίμων και Γεωργίας (1963, FAO) και της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (WHO) ρυθμίζει τα επίπεδα των ανώτατων επιτρεπόμενων υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων για την ασφάλεια των τροφίμων.

Τα φυτοφάρμακα προστατεύουν γεωργικές καλλιέργειες και κτηνοτροφικές δραστηριότητες από παράσιτα, ζιζάνια, μύκητες και βακτήρια και αυξάνουν την απόδοση φρούτων, λαχανικών, κρέατος κ.α. Συγχρόνως προστατεύουν γεωργικούς πληθυσμούς από ελονοσία, κίτρινο πυρετό, τύφο και άλλες παρασιτικές και λοιμώδεις ασθένειες. Η αντίληψη ότι τα υπολείμματα φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα είναι υπεύθυνα για αλλεργίες, δερματικές ασθένειες, γαστροεντερικά προβλήματα, κακοήθεις νεοπλασίες και άλλες ασθένειες, είναι εξαιρετικά διαδεδομένες σε δημοσιογραφικά έντυπα και μέσα μαζικής επικοινωνίας. Αντίθετα, οι πολυάριθμες επιστημονικές έρευνες που διεξάγονται συνεχώς για την ανίχνευση υπολειμμάτων φυτοφαρμάκων στα τρόφιμα και οι επιστημονικές εκτιμήσεις για τις επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών είναι σχετικά άγνωστές στο ευρύτερο κοινό. Επίσης, τα ανώτατα επιτρεπόμενα όρια φυτοφαρμάκων (MRLs) και τα τοξικολογικά δεδομένα στα οποία στηρίζονται, βελτιώνονται με νεώτερα δεδομένα και εφαρμόζονται σε διεθνές και εθνικό επίπεδο. Η ανασκόπηση αυτή φιλοδοξεί να παρουσιάσει μία σφαιρική ενημέρωση για τα στατιστικά στοιχεία προσδιορισμού υπολειμμάτων φυτοπροστατευτικών ουσιών στα τρόφιμα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στην Ελλάδα. Μέσα από την πληθώρα επιστημονικών εργασιών καταγράφονται τα αποτελέσματα επιστημονικών αναλύσεων για τις συγκεντρώσεις υπολειμμάτων στα διάφορα τρόφιμα, και μελέτες για τον κίνδυνο στην υγεία των καταναλωτών. Η ανασκόπηση καταγράφει τα στατιστικά στοιχεία των τελευταίων ετών για τις 70-80 χιλιάδες αναλύσεις τροφίμων στη ΕΕ (Ευρωπαϊκή Υπηρεσία για την Ασφάλεια των Τροφίμων) και το μικρό ποσοστό τροφίμων (2-3%) με υψηλές συγκεντρώσεις. Επίσης στην ανασκόπηση αναλύονται τα αποτελέσματα των πλέον σημαντικών και πρόσφατων διεθνών ερευνών για τις επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών, και ιδιαίτερα παιδιών. Οι ποσοτικές αναλύσεις τροφίμων βιολογικής και συμβατικής καλλιέργειας έχουν δείξει ότι τα βιολογικά έχουν χαμηλότερες συγκεντρώσεις υπολειμμάτων. Η ανασκόπηση περιλαμβάνει τις εκστρατείες σε εθνικό επίπεδο πολλών ανεπτυγμένων χωρών για την κατανάλωση φρούτων και λαχανικών με σκοπό την προστασία της υγείας του ανθρώπου λόγω της υψηλής περιεκτικότητας σε βιταμίνες, ιχνοστοιχεία και αντιοξειδωτικές ουσίες. Τέλος, η ανασκόπηση περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό επιστημονικών εργασιών για τις μελέτες ολικής διατροφικής σε διάφορες ανεπτυγμένες χώρες και τις δυνητικές επιπτώσεις στην υγεία των καταναλωτών από υπολείμματα φυτοπροστατευτικών δραστικών ουσιών. Η πλειονότητα των ερευνών δημοσιεύθηκαν σε καθιερωμένα επιστημονικά περιοδικά με υψηλό παράγοντα επιρροής.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [33 σελίδες]: αρχείο pdf

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. Η ιστορία της εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού περιγράφεται μέσα από τους αιώνες των πηγών ενέργειας που ήταν προσβάσιμες στον πλανήτη Γη και τις χρήσεις τους για τις μεγάλες ανθρωπολογικές αλλαγές, την επιβίωση και την παραγωγή υλικών από τον πρωτόγονο άνθρωπο. Η πρόσβαση σε διαθέσιμες και αξιόπιστες πηγές ενέργειας αποτελούσε πάντοτε ακρογωνιαίο παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης και πλούτου για τις ανθρώπινες κοινωνίες από την εποχή της εξέλιξης της γεωργίας και της βιομηχανικής επανάστασης του 18ου αιώνα.

Η στροφή στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας επιταχύνθηκε λόγω της ενεργειακής κρίσης του 1973, της αυξανόμενης κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής ρύπανσης από ορυκτά καύσιμα. Η μείωση της εξάρτησης από τους συμβατικούς ενεργειακούς πόρους (κάρβουνο, πετρέλαιο, φυσικό αέριο) έγινε επιβεβλημένη με την προοπτική της μελλοντικής εξάντλησης ενεργειακών πόρων και την ενίσχυση της ενεργειακής ανεξαρτησίας σε εθνικό επίπεδο. Η συλλογή με παθητικά ηλιακά συστήματα και η φωτοβολταϊκή μετατροπή, η αιολική ενέργεια με ανεμογεννήτριες, οι υδατοπτώσεις, η γεωθερμία, η βιομάζα, η εκμετάλλευση των αστικών αποβλήτων, τα θαλάσσια ενεργειακά κύματα, η παλιρροϊκή ενέργεια μπορούν να αντικαταστήσουν τις συμβατικές ενεργειακές πηγές. Η ανασκόπηση περιλαμβάνει τις βασικές ανανεώσιμες ενεργειακές πηγές, τα προβλήματα έρευνας και τις τάσεις ανάπτυξης της τελευταίας δεκαετίας. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας το 2011 παρήγαγαν 1,360 GW. Το μεγαλύτερο τμήμα της ανασκόπησης επικεντρώνεται στο ρόλο της χημείας και των τεχνολογικών εξελίξεων στη βελτίωση της απόδοσης των ανανεώσιμων ενεργειακών πηγών. Περιγράφονται νέες τεχνολογίες, ανακαλύψεις νέων υλικών, δυνατότητες επιλογής προσαρμοσμένες στις ανάγκες του ενεργειακού χρήστη, χαμηλό λειτουργικό κόστος και συμβολή σε οικονομική και κοινωνική αναζωογόνηση υποβαθμισμένων περιοχών και προστασίας του περιβάλλοντος.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [33 σελίδες]: αρχείο pdf

Σχηματισμός καρκινογόνων ουσιών, μηχανισμοί καρκινογένεσης και εκτίμηση κινδύνου

για καρκίνο του παχέος εντέρου και άλλους τύπους καρκίνου

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας , Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. Επιδημιολογικές έρευνες έχουν τεκμηριώσει εδώ και αρκετά χρόνια ότι η διατροφή και η παχυσαρκία είναι υπεύθυνες για σημαντικό ποσοστό κακοήθων νεοπλασμάτων (καρκίνων) στον άνθρωπο. Έρευνες της τελευταίας δεκαετίας συγκέντρωσαν σημαντικό αριθμό αποτελεσμάτων από μεγάλης κλίμακας επιδημιολογικές και στατιστικές νοσηρότητας και θνησιμότητας. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι αυξημένη κατανάλωση φρέσκου κόκκινου κρέατος και επεξεργασμένου κρέατος συσχετίζεται άμεσα με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου του γαστροεντερικού συστήματος και ιδιαίτερα καρκίνο του παχέος εντέρου (ή ορθοκολικού καρκίνου, colorectal cancer, CRC), όπως και σε μικρότερο βαθμό καρκίνου του στομάχου, παγκρέατος και προστάτη. Το κόκκινο κρέας είναι ένα σημαντικό συστατικό της ανθρώπινης διατροφής λόγω της μεγάλης βιολογικής αξίας σε πρωτεΐνες, ζωικό λίπος, βιταμίνες Β, σιδήρο, σελήνιο και ψευδάργυρο. Τον Οκτώβριο του 2015, ομάδα εργασίας της Διεθνούς Υπηρεσίας για την Έρευνα του Καρκίνου (International Agency for the Research on Cancer, IARC, Λυών, Γαλλία) , της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (ΟΗΕ) αξιολόγησε της καρκινογενετική ικανότητα του κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος για υψηλή κατανάλωση. Κόκκινο κρέας είναι το φρέσκο χοιρινό, βόειο και αρνίσιο κρέας. Το επεξεργασμένο κρέας αφορά κάθε είδος κρέατος που έχει συντηρηθεί με κάπνισμα, αλάτισμα, ψήσιμο, μαρινάρισμα ή προσθήκη συντηρητικών για να καταστεί βρώσιμο και περιλαμβάνει είδη αλλαντικών, σαλάμια, λουκάνικα, ζαμπόν, μπέικον, κονσερβαρισμένο κρέας, κλπ.

Η ομάδα εργασίας της IARC επεξεργάσθηκε πάνω από 800 επιδημιολογικές και άλλες έρευνες (κυρίως προοπτικές πληθυσμιακές έρευνες) που μελέτησαν τη σχέση υψηλής κατανάλωσης κόκκινου και επεξεργασμένου κρέατος σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες, διαφορετικές εθνικότητες και είδη διατροφής. Αποτελέσματα από 14 έρευνες τεκμηριώσαν θετική συσχέτιση για καρκίνο του παχέος εντέρου (ορθοκολικός καρκίνος). Τα αποτελέσματα συγκρίθηκαν για υψηλή και χαμηλή κατανάλωση κόκκινου κρέατος σε μεγάλη κλίμακα σε 10 Ευρωπαϊκές χώρες και από την Σουηδία και την Αυστραλία. Θετική συσχέτιση για καρκίνο του παχέος εντέρου με την κατανάλωση επεξεργασμένου κρέατος παρουσίασαν τα αποτελέσματα σε 12 από τις 18 επιδημιολογικές έρευνες (προοπτικές, cohort or prospective) από την Ευρώπη, Ιαπωνία και τις ΗΠΑ. Έρευνες, που καλούνται μετα-αναλύσεις που συγκρίνουν ποσοτικά δεδομένα κινδύνου από πολλές μελέτες, βρήκαν στατιστικά σημαντική συσχέτιση δόσης-αποτελέσματoς (dose-response) για καρκίνο του παχέος εντέρου, με 17% αύξηση κινδύνου για κατανάλωση 100 γραμμάρια ημερησίως κόκκινου κρέατος και 18% για 50 γραμμάρια επεξεργασμένου κρέατος. Επίσης διαπιστώθηκαν συσχετισμοί της αυξημένης κατανάλωσης επεξεργασμένου κρέατος με καρκίνους του παγκρέατος, προστάτη και στομάχου. Στην έκθεση της επιτροπής έγινε αποτίμηση των μηχανισμών καρκινογένεσης, του σχηματισμού συμπλόκου νιτρωδο-αίμης, καθώς και καρκινογόνων ουσιών από το ψήσιμο σε υψηλές θερμοκρασίες. Εκτιμήθηκε η γονοτοξική δράση, η ικανότητα οξειδωτικού stress, φλεγμονώδεις αλλοιώσεις, η λιπιδική υπεροξείδωση και η αυξημένη μεταλλαξογόνο δράση των ούρων μετά από κατανάλωση κόκκινου κρέατος. Συνολικά, η ομάδα της IARC αξιολογώντας τα αποτελέσματα κατέταξε την κατανάλωση επεξεργασμένου κρέατος στην κατηγορία 1, «καρκινογόνος στον άνθρωπο», ενώ για το κόκκινο κρέας στην κατηγορία 2Α «πιθανώς καρκινογόνος στον άνθρωπο». Τα αποτελέσματα αυτά έλαβαν μεγάλη δημοσιότητα σε μέσα μαζικής ενημέρωσης, επιστημονικά περιοδικά, εφημερίδες και τηλεοπτικά μέσα. Η επισκόπηση αυτή περιγράφει αναλυτικά τα κύρια σημεία της έκθεσης και τα επιστημονικά αποτελέσματα των επιδημιολογικών ερευνών.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [18 σελίδες]: αρχείο pdf

Διαχρονικές τάσεις στην ατμοσφαιρική ρύπανση, έρευνα και επιπτώσεις στην υγεία

Αθανάσιος Βαλαβανίδης

Τμήμα Χημείας , Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. Η ατμοσφαιρική ρύπανση των αστικών και βιομηχανικών περιοχών στην Ελλάδα αποτελούσε σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα καθώς συνδέονταν κυρίως με την αύξηση του πληθυσμού των αστικών κέντρων, της άναρχης πολεοδομικής επέκτασης και των αυξητικών τάσεων της βιομηχανικής παραγωγής κατά την περίοδο του 1950-1990. Το πρόβλημα της ρύπανσης του Λεκανοπεδίου της Αττικής και ιδιαίτερα του πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνας-Πειραιά συνδέεται άμεσα με την υπερσυγκέντρωση πληθυσμού, ραγδαία αύξηση τροχοφόρων και βιομηχανικώ-βιοτεχνικών δραστηριοτήτων και τη δυσμενή τοπογραφία. Η Αθήνα στις προηγούμενες δεκαετίες γνώρισε το κιτρινο-καφέ φωτοχημικό νέφος που ήταν μίγμα από σωματίδια καπνού, μονοξείδο του άνθρακα (CO), διοξείδιο του θείου (SO2), οξείδια του αζώτου (NOx) και όζον (Ο3) για το οποίο ευθύνονταν κυρίως οι μηχανές εσωτερικής καύσης των οχημάτων, οι κεντρικές θερμάνσεις και τα καυσαέρια των βιομηχανιών και βιοτεχνιών. Πόλεις όπως η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, ο Βόλος και άλλες αστικά πολεοδομικά συγκροτήματα παρουσίασαν παρόμοια προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης με διαφορετικά ποσοτικά και ποιοτικά δεδομένα αερίων ρύπων. Η βελτίωση των καυσίμων, η αντικατάσταση του στόλου των οχημάτων, η περιβαλλοντική νομοθεσία για περικοπές ρύπων από βιοτεχνίες και βιομηχανίες, η μετεγκατάστασή τους σε βιομηχανικές περιοχές, και η εισαγωγή φυσικού αερίου ως ενεργειακού καυσίμου προκάλεσε την βαθμιαία βελτίωση της ποιότητας αέρα στις μεγάλες πόλεις.

Η οικονομική κρίση της περιόδου 2010-2015, η αύξηση της φορολογίας πετρελαίου θέρμανσης (οι τιμές αυξήθηκαν το 2011-2013, αλλά μειώθηκαν λόγω της πτώσης των διεθνών τιμών και των επιδομάτων θέρμανσης). Το πιο πρόσφατο καφέ νέφος αιθαλομίχλης περιέχει κυρίως αιθάλη (μαύρο άνθρακα) λόγω της μαζικής καύσης κακής ποιότητας ξύλων και παραγώγων τους, καθώς και απορριμμάτων. Ενώ τα τελευταία χρόνια μειώθηκε η ατμοσφαιρική ρύπανση σε ό,τι αφορά τους αέριους ρύπους SO2, NOx, CO και οι υπερβάσεις των ορίων επιφυλακής των συγκεντρώσεων των διαφόρων ρύπων είναι λιγότερο συχνές απ’ ό,τι στο παρελθόν. Αλλά αυξήθηκαν οι φωτοχημικοί ρύποι (Ο3) και τα εισπνεόμενα αιωρούμενα σωματίδια (particulate matter, PM)

Επιστημονική έρευνα μελέτησε τις επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία κατοίκων αστικών περιοχών ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων. Η Αθήνα «πρωτοστατεί» και η Θεσσαλονίκη ακολουθεί για μία ακόμη φορά στα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικών ρύπων, ειδικά στα αιωρούμενα σωματίδια μεταξύ των άλλων Ευρωπαϊκών αστικών περιοχών. Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν ότι η Αθήνα και Θεσσαλονίκη έχουν υψηλά επίπεδα αιωρουμένων σωματιδίων (PM10, PM2.5). Επιδημιολογικές έρευνες σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις επιβεβαίωσαν τον συσχετισμό των ατμοσφαιρικών ρύπων, και τώρα ιδιαίτερα λόγω της οικονομικής κρίσης, με αυξημένα επίπεδα νοσηρότητας και θνησιμότητα από διάφορες πνευμονικές ασθένειες και αυξημένη εμφάνιση παθολογικών καταστάσεων σε ημέρες αυξημένης ρύπανσης. Η ανασκόπηση αυτή περιλαμβάνει τις σημαντικότερες περιβαλλοντικές και επιστημονικές έρευνες ατμοσφαιρικής ρύπανσης της τελευταίας δεκαετίας στην Ελλάδα. Οι έρευνες αυτές δείχνουν τις διαχρονικές τάσεις των αλλαγών στους αέριους ρύπους στις μεγάλες Ελληνικές πόλεις και τις επιπτώσεις στην υγεία των κατοίκων σε αστικές περιοχές.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [27 σελίδες]: αρχείο pdf

Από το Εργαστήριο Χημείας Περιβάλλοντος

Τμήμα Χημείας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Τα αποτελέσματα των 20 και πλέον επιστημονικών ανακοινώσεων του Διεθνούς Συνεδρίου του προγράμματος «Αριστεία Ι» που πραγματοποιήθηκε με μεγάλη επιτυχία στην Ελευσίνα (11-12 Σεπτεμβρίου 2015) και συνδιοργανώθηκε από τον Δήμο Ελευσίνας, το Εργαστήριο Χημείας Περιβάλλοντος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών/Μεσογειακό Σχέδιο Δράσης (UNEP/MAP), το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΑΠΕΝ) και το Μεσογειακό Γραφείο Πληροφόρησης για το Περιβάλλον τον Πολιτισμό και την Αειφόρο Ανάπτυξη (MIO-ECSDE), κατέληξε σε μια σειρά από μηνύματα που είναι ιδιαίτερα ελπιδοφόρα. Kαλούν όμως ταυτόχρονα σε εγρήγορση.
Ο Πρόεδρος του Συνεδρίου Καθηγητής Μ. Σκούλλος συνοψίζοντας τις εργασίες μέσα από τις οποίες παρουσιάστηκε (με βάση χρονοσειρές δεδομένων του ΕΚΠΑ, του ΕΛΚΕΘΕ και άλλων φορέων) η εξέλιξη της ρύπανσης στην διάρκεια των τελευταίων 40 ετών, ανακοίνωσε ότι υπάρχει μεγάλη βελτίωση.
Η βελτίωση αυτή αφορά βασικές παραμέτρους ποιότητας του περιβάλλοντος όπως τα βαρέα μέταλλα και τα θρεπτικά συστατικά, και αποτυπώνεται όχι μόνο στην ποιότητα των υδάτων του Κόλπου αλλά και στα ιζήματα του πυθμένα και την ανάκαμψη/ επανεγκατάσταση πολλών οργανισμών κυρίως βενθικής χλωρίδας και πανίδας. Ακόμα και δελφίνια και μια χελώνα Caretta caretta εμφανίστηκαν το περασμένο καλοκαίρι στον Κόλπο της Ελευσίνας. Επίσης αφορά και στην ποιότητα των νερών κολύμβησης.
Η βελτίωση οφείλεται σε έναν συνδυασμό, (1) εφαρμογής Κοινοτικής και Ελληνικής περιβαλλοντικής νομοθεσίας, (2) εγκατάστασης και λειτουργίας αντιρυπαντικής τεχνολογίας σε αρκετές από τις μεγάλες ρυπογόνες, στο παρελθόν, βιομηχανίες και (3) της οικονομικής ύφεσης που οδήγησε σε κλείσιμο κάποιων μονάδων.
Λεπτομερής ανάλυση των δεδομένων έδειξε ότι οι δύο πρώτοι στενά σχετιζόμενοι παράγοντες είναι οι σημαντικότεροι, πράγμα ελπιδοφόρο, που καθιστά όμως την εφαρμογή νομοθεσίας και Βέλτιστων Διαθέσιμων Πρακτικών (ΒΑΤs) απαραίτητη και επείγουσα για όλες τις μονάδες, μερικές από τις οποίες εξακολουθούν να ρυπαίνουν.
Από τις εργασίες προέκυψε ότι υφίσταται ακόμη ανάγκη να διευκρινιστούν άμεσα και αντιμετωπιστούν λίγες σημειακές εκροές στο Νεράκι, το Μπλε Λιμανάκι της Σαλαμίνας και την Λίμνη Κουμουνδούρου, λόγω της σημασίας τους για τα οστρακοτροφεία, τους λουόμενους και τον φυσικό υδροβιότοπο, αντίστοιχα. Ας σημειωθεί ότι τόσο η Λίμνη Κουμουνδούρου όσο και ο όρμος Βουρκάρι στην παραλία των Μεγάρων αποτελούν περιοχές όπου εμφανίζονται «ακραίες εποχιακές συνθήκες» και οι οποίες είναι εξαιρετικά σημαντικές για την μελέτη της βιοποικιλότητας.
Ο Δήμαρχος Ελευσίνας κ. Γ. Τσουκαλάς τόνισε την σπουδαιότητα του Συνεδρίου και της παρουσίας και της συνεργασίας των τοπικών κοινωνιών με την επιστημονική κοινότητα. Η υψηλή στάθμη των εργασιών τονίστηκε από τον Αναπληρωτή Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Θ. Σφηκόπουλο, ενώ ο Ειδικός Γραμματέας του ΥΠΑΠΕΝ κ. Ι. Γκανούλης αναφέρθηκε στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον της Πολιτείας για την ευρύτερη περιοχή. Ο Συντονιστής του Προγράμματος Δράσης για τη Μεσόγειο του ΟΗΕ (UNEP-MAP) Δρ. Γκαετάνο Λεόνε αναφέρθηκε συνοπτικά στο έργο των 40 ετών του Οργανισμού και τόνισε την ανάγκη της συνεργικής δράσης ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα και την τοπική κοινωνία εξαίροντας το παράδειγμα της Ελευσίνας. Τόνισε μάλιστα την ανάγκη αξιοποίησης των εργαλείων που παρέχουν οι Διεθνείς Οργανισμοί όπως το Πρωτόκολλο για την Ολοκληρωμένη Διαχείριση της Παράκτιας Ζώνης της Συνθήκης της Βαρκελώνης που έχει κυρώσει και η Ελλάδα.
Με βάση τα ανωτέρω την δεύτερη ημέρα του Συνεδρίου παρουσιάστηκαν παραδείγματα διαχείρισης αντίστοιχων περιοχών του εξωτερικού και το Συνέδριο έκλεισε με αναγόρευση του καθηγ. Μ. Σκούλλου σε Επίτιμο Δημότη Ελευσίνας και παρουσίαση από τον Ομότιμο Καθηγητή – Ακαδημαϊκό κ. Χ. Ζερεφό του έργου του Τιμωμένου, εξήρε τη δημιουργικότητα του σαν ερευνητή και πολίτη ενώ επίσης τόνισε τη περιβαλλοντική, ιστορική και πολιτιστική σημασία της περιοχής.
Ακολούθησε η παρουσίαση από τον καθηγητή κ. Μ Σκούλλο ενός πρώτου Στρατηγικού Αναπτυξιακού Σχεδίου Προστασίας και Αειφόρου Ανάπτυξης του Κόλπου και της ευρύτερης περιοχής της Ελευσίνας.
Το σχέδιο βασίζεται σε αξιοποίηση, (1) του φυσικού κεφαλαίου της Περιοχής με πρωταρχική έμφαση στον ίδιο τον Κόλπο και την καταπληκτική του βιοποικιλότητα, (2) της υπάρχουσας βιομηχανικής υποδομής, τεχνογνωσίας και εξορθολογισμού των χρήσεων γης για υποδοχή καθαρών οικονομικών δραστηριοτήτων, (3) του μοναδικού πολιτιστικού κεφαλαίου με αιχμή του δόρατος τον Αρχαιολογικό Χώρο και την παράδοση των «Ελευσινίων Μυστηρίων» αλλά και των ιστορικών μοναστηριών και της πιο σύγχρονης βιομηχανικής αρχαιολογίας που συνδέονται τόσο με μετάδοση Γνώσης/Εκπαίδευσης όσο και με πολλές δυνατότητες τουριστικής ανάπτυξης ιδίως ημερήσιου εσωτερικού (αλλά και εξωτερικού) τουρισμού.
Τέλος, στο πλαίσιο του Συνεδρίου, στον ίδιο χώρο, πραγματοποιήθηκε Ενημέρωση – Επιμορφωτική Συνάντηση Εκπαιδευτικών, και λειτούργησε η Κινητή Έκθεση Ευαισθητοποίησης με θέμα τα θαλάσσια απορρίμματα (MARLISCO) του MIO-ECSDE όπου παρουσιάστηκε και το σχετικό Εκπαιδευτικό Υλικό «Μάθε Νιώσε Δράσε! Μαζί για Θάλασσες Χωρίς Σκουπίδια».

Πληροφορίες/ Οργανωτική Επιτροπή
Δρ. Γιώργος Κατσούρας, gkatsouras@chem.uoa.gr (τηλ. 210 7274952) 

Φωτογραφίες από το συνέδριο

Από αριστερά προς δεξιά: Καθηγητής ΕΚΠΑ κ. Σίσκος, Αναπληρωτής Πρύτανη του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Σφηκόπουλος, Δήμαρχος Ελευσίνας κ. Τσουκαλάς, Καθηγητής ΕΚΠΑ κ. Σκούλλος με την τιμητική πλακέτα του Επίτιμου Δημότη Ελευσίνας, Ομότιμος Καθηγητής – Ακαδημαϊκός κ. Ζερεφός, Αναπληρωτής Πρύτανη Υποδομών και Αειφορίας του Πανεπιστημίου Πατρών κ. Αγγελόπουλος, Προϊσταμένη Διεύθυνσης Μελετών & Έργων Αστικών Αναπλάσεων του ΥΠΑΠΕΝ κα Πέππα, Καθηγητής ΕΚΠΑ κ. Δασενάκης

Η αναγόρευση του Καθηγητή Μιχαήλ Σκούλλου σε «Επίτιμο Δημότη» από τον Δήμο Ελευσίνας Πανοραμική άποψη του χώρου που έλαβαν χώρα οι εργασίες του Συνεδρίου στον Δήμο Ελευσίνας Ερευνητές του Εργαστηρίου Χημείας Περιβάλλοντος και του ΕΛΚΕΘΕ με τον καθηγητή Μιχαήλ Σκούλλο

Μερικά αποτελέσματα από τις μελέτες ρύπανσης του Κόλπου της Ελευσίνας

Διαχρονικές τάσεις στην ατμοσφαιρική ρύπανση, έρευνα και επιπτώσεις στην υγεία

Αθανάσιος Βαλαβανίδης, Θωμαΐς Βλαχογιάννη

Τμήμα Χημείας , Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστημιούπολη Ζωγράφου, 15784 Αθήνα

Περίληψη. H Ελλάδα άρχισε το 1937 να αναγνωρίζει περιοχές με ειδικό οικολογικό ενδιαφέρον (δάση, ορεινοί όγκοι, ποτάμια, λίμνες, υγρότοποι, ενδιαιτήματα, παραθαλάσσιες περιοχές) και να τις θέτει υπό καθεστώς περιβαλλοντικής προστασίας. Αρχικά, στις προστατευόμενες περιοχές έγινε ο αποκλεισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, αλλά στην πορεία επιτεύχθηκε η ενσωμάτωση τους στον περιβάλλοντα χώρο και η στενή σύνδεση της προστασίας τους με την αειφορική χρήση των φυσικών πόρων. Περιοχές φυσικού κάλλους και υψηλής βιοποικιλότητας αναγνωρίσθηκαν ως προστατευόμενες με βάση την ισχύουσα εθνική νομοθεσία, αλλά και στο πλαίσιο διεθνών συμβάσεων ή Ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών για το φυσικό περιβάλλον. Η καταγραφή των περιοχών, που πληρούν τα κριτήρια της παρουσίας τύπων οικοτόπων και των βιολογικών ειδών τους (Οδηγίας 92/43/ΕΚ) στη χώρα μας, έγινε από ομάδες επιστημόνων στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού προγράμματος LIFE (1994-1996). Το δίκτυο Natura 2000 είναι ένα πανευρωπαϊκό δίκτυο προστασίας των ειδών των ενδιαιτημάτων. Το δίκτυο στην Ελλάδα περιλαμβάνει οικοτόπους υψηλής περιβαλλοντικής σημασίας και ποικιλία ειδών χλωρίδας και πανίδας.

Η Ελλάδα είναι στο επίκεντρο σημαντικής Μεσογειακής βιογεωγραφικής περιοχής που φιλοξενεί μεγάλη ποικιλότητα οικοσυστημάτων, από το ημιερημικό της νοτιοανατολικής Κρήτης μέχρι των ψυχρόβιων δασών της σημύδας, της δασικής πεύκης και της ερυθρελάτης, στη Ροδόπη. Η μεγάλη αβιοτική ποικιλομορφία των μικροκλιματικών τύπων αντικατοπτρίζεται στην παρουσία μεγάλης ποικιλότητας χλωρίδας, πανίδας και οικοσυστημάτων. Ποτάμια, δέλτα ποταμών, υγρότοποι, λίμνες και παραθαλάσσιες περιοχές καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις και τα ελληνικά δάση καλύπτουν το 30% του εδάφους της χώρας. Επίσης ένα ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της Ελλάδας είναι τα 15.000 χιλιόμετρα παραθαλάσσιων περιοχών και 3.000 νησιά. Ειδικές υποχρεώσεις για την προστασία της φύσης απορρέουν από τις σχετικές Διεθνείς Συμβάσεις που δημιούργησαν το Συμβούλιο της Ευρώπης, η Ευρωπαϊκή ΄Ενωση και η UNESCO. Υγρότοποι Διεθνούς Σημασίας από τη Σύμβαση Ραμσάρ, τα Μνημεία της Παγκόσμιας Κληρονομιάς (UNESCO), τα Αποθέματα Βιόσφαιρας (UNESCO, ’νθρωπος και Βιόσφαιρα), οι Ειδικά Προστατευόμενες Περιοχές (Σύμβαση Βαρκελώνης), τα Βιογενετικά Αποθέματα (Συμβούλιο της Ευρώπης) και οι Περιοχές στις οποίες έχει απονεμηθεί Ευρωδίπλωμα (Συμβούλιο της Ευρώπης). Η ανασκόπηση αυτή καλύπτει όλες τις πλευρές των προστατευόμενων περιοχών, διαχείριση και προστασία μέσα από πληροφορίες επιστημονικών εργασιών των τελευταίων 20 χρόνων και με πλούσια εικονογράφηση.

Πλήρες κείμενο της εργασίας στα αγγλικά [32 σελίδες]: αρχείο pdf